Hoe herken je waarheid in een wereld vol beïnvloeding?
Korte intro
In maart ren ik naar Berlijn en tegelijkertijd probeer ik in kleine en grote verhalen te vertellen over het belang van een vrije pers en en de rol die desinformatie speelt in onze maatschappij. Lees hier meer ..
De werkelijkheid is een doolhof
Mijn eerdere stuk ging over het belang van gedeelde definities en waarheid als fundament van democratie. Dit tweede artikel onderzoekt hoe we zelfbewust en kritisch kunnen blijven observeren en denken in een wereld vol beïnvloeding.
We leven in een tijd waarin informatie overal is: artikelen, video’s, reels, podcasts en allemaal binnen handbereik. En tussen al die vormen van communicatie proberen we te ontrafelen wat waar is, of deze juist te ontvluchten.
Dat is geen eenvoudige opgave. Zelfs een grotendeels feitelijk stuk kan subtiel manipuleren, door de manier waarop het is gepresenteerd, wat het weglakt of juist benadrukt. Het vraagt aandacht, scherpte en soms ook terughoudendheid.
Beïnvloeding vindt continu plaats, op allerlei fronten
Beïnvloeding is overal
We zien het in commerciële claims, denk aan de collageen-, anti-kale-kopcrèmes of superfoodtrends die ondersteund lijken door de wetenschap, maar vaak uiteindelijk weinig onderbouwing bieden.
We zien het ook op (geo)politiek terrein: via sociale media tijdens verkiezingen waar berichten, beelden of reels worden ingezet om te stemmen te beïnvloeden of om publieke opinie te verschuiven.
En we zien het in subculturen zoals de zogenoemde manosfeer, waarin influencers of community’s een wereldbeeld aanbieden dat inspeelt op onzekerheden, frustratie of gevoelens van onmacht.
Het bubbeleffect: algoritmes en onze eigen voorkeuren
We hebben vaak de neiging te denken dat we objectief zijn en onafhankelijk oordelen. In werkelijkheid helpen complexe algoritmes, klikgedrag en voorkeuren ons vooral te blijven zien wat we al denken.
Studies (1, 2, 3) tonen aan dat platformen via personalisatie en aanbevelingssystemen informatie selecteren en tonen die past bij ons eerdere gedrag waardoor we het risico lopen in een 'filterbubble' terecht te komen.
Met andere woorden: we worden niet alleen beïnvloed door wat we zien, maar ook door wat we níet te zien krijgen.
Gereedschap voor kritische koppies
- Check de bron
Vraag je af: wie zegt dit? Wat is de motivatie? Is er sprake van een belangenverstrengeling of commerciële drijfveer? - Zoek het tweede perspectief
Bekijk: wat zegt de andere kant? Welke experts of organisaties bieden tegengeluid? - Let op framing en toon
Welke woorden worden gebruikt? Welke emotie wordt aangewakkerd? Wordt iets gepresenteerd als dringend, sensationeel of ondubbelzinnig waar? - Maak gebruik van factchecking-organisaties
Bijvoorbeeld in Nederland kun je terecht bij Nieuwscheckers (Universiteit Leiden) die tools en uitleg biedt om zelf claims te checken. Ook internationaal is er een uitgebreide database van fact-checkers via Duke Reporters’ Lab. - Tandje terug
In plaats van direct te reageren of delen: neem een moment om te reflecteren. Emotie is vaak een slechte raadgever in waarheidsvinding.
Hoe houden we het gesprek gezond
De grootste uitdaging is misschien nog: hoe voeren we gesprekken over mis- en desinformatie, manipulatie of andere lastige onderwerpen zonder dat we vastlopen in strijd of onbegrip? Een gesprek met iemand die iets gelooft of vindt vergt vooral empathie, nieuwsgierigheid en respect. Je hoeft het niet eens te zijn, maar wel bereid te luisteren.
Vragen in plaats van meteen een standpunt in te nemen: “Hoe kom je daartoe?” “Wat heeft je dit doen geloven?”
Herken het verschil tussen mening en feit. Iemand kan iets voelen of geloven en dat is niet per definitie onwaar, maar het valt buiten de kaders van de door ons afgesproken definities zoals desinformatie, misinformatie of propaganda.
Het gaat niet om winnen, maar om begrijpen. Laat ruimte voor nuance en erkenning van complexiteit.
Samen denken, samen twijfelen
Als we bereid zijn te blijven denken, twijfelen en praten, dan hebben we een kans om uit de bubbel te komen. Want waarheid is misschien niet altijd eenvoudig. Zonder een gedeeld fundament van feiten, zonder gezamenlijke definities en zonder ruimte voor dialoog komt wat mij betreft de basis voor democratie en gemeenschappelijk handelen in gevaar.
Mijn grootste wens is om samen de stap zetten naar een gesprek waarin we durven vragen, durven luisteren en durven zeggen: “Ik zie het anders, en ik wil begrijpen waarom jij het zo ziet.” Dat is misschien wel de meest krachtige positie die we kunnen innemen.
Bronnen
Onderzoek & wetenschappelijke publicaties
- Haim, M., Graefe, A. & Brosius, H.-B. – “Burst of the Filter Bubble? Effects of personalization on the diversity of Google News.” Digital Journalism, 6(3):330-343. (2018)
- Fu, C., Che, Q., Li, Z., Yuan, F. & Min, Y. – “Heavy users fail to fall into filter bubbles: evidence from a Chinese online video platform.” Frontiers in Physics, 12:1423851. (2024)
- “The filter bubble and its effect on online personal health information.” (NIH / ResearchGate)
- “Filter bubble” – Wikipedia artikel
Achtergrondartikelen & journalistieke bronnen
- Public Media Alliance – “VRT NWS launches fact-check marathon in the run-up to elections.” (3 april 2024)
- Universiteit Leiden – “17th-century Dutch were masters in fake news.” (22 maart 2024)
- Disinfo.eu – “Disinformation Landscape in the Netherlands.” (19 september 2023)
- Holland Times – “Dutch government takes action to combat fake news.” (1 februari 2023)
Fact-check & onderzoeksorganisaties
- Nieuwscheckers (Universiteit Leiden)
- Duke Reporters’ Lab – Internationale database van fact-checkers
- EDMO – European Digital Media Observatory
- BENEDMO – Benelux Observatory for Digital Media
- AFP Netherlands – Fact Check